विभाग विसावा : वऱ्हाड- साचिन
शेळयामेंढया, मेंढया- शेळयामेंढया हे प्राणी मनुष्यमात्राच्या फार उपयोगाचे आहेत. मेंढीच्या लोंकरीची बनत, ब्ल्यांकेट, सतरंज्या, गालीचे, घोंगडया, बुरणूस (जीन-लहान-बुरणूस, छाप घोडयाच्या पाठीवर घालण्याचा नमदा) वगैरे करतात. या दोन्हीं प्राण्यांचें मांस खाण्यास उपयोगी पडतें. मेंढीचें मांस जास्त चवदार असतें. मेंढया व शेळया यांच्या खतामुताचा शेतें खतविण्याच्या कामीं उपयोग होतों.
मेंढया व शेळया पाळणें व त्यांचें संवर्धन करणें हें हिंदुस्थानांत फार प्राचीन काळापासून चालू आहे. गांधारदेशांतील मेंढयांची लोंकर चांगली असते. साधारण मेंढीची किंमत गाईच्या किंमतीच्या निमी असते. मेंढी व बकरी यांच्या दुधापासून लोणी काढीत असा उल्लेख कौटिल्याच्या अर्थशाश्त्रांत आढळतो. त्याचप्रमाणें वेदकाळीं शेळया व मेंढया त्यांच्यापासून मिळणार्‍या लोंकरीकरितां व चामडयाकरितां पाळीत, त्यांनां कुरणांत चारीत वगैरे उल्लेख वेदग्रंथांतून आढळतात. याशिवाय यज्ञयागादि कर्मांत बकरा, मेंढी यांच्या मांसाचा देवतोद्देशानें योग करीत. प्रसिद्ध झालेल्या सरकारी आंकडयांवरून पहातां इ.स. १९१४।१५ सालीं ब्रिटिश हिंदुस्थानांत मेंढया व शेळया सर्व मिळून ५ कोटी ६३ लक्ष होत्या त्यापैकीं २ कोटी ३० लक्ष मेंढरें असून ३ कोटी ३३ लक्ष शेळया मद्रास, मुंबई, संयुक्तप्रांत, बहार, ओरिसा आणि पंजाब या भागांत आहेत.
मेंढया पाळणें आणि लोंकर व लोंकरीच्या कापडाचा व्यापार करणें हें जरी जगांतील सर्व देशांत आढळून येतें तथापि मेंढयांचा भरणा ऑष्ट्रेलिया, न्यूझीलंड, दक्षिण अमेरिका, दक्षिण आफ्रिका, इंग्लंड व हिंदुस्थान या देशांत जास्त आहे. याशिवाय चीन, इराण, रशिया, तुर्कस्तान, ईजिप्त, उत्तर अमेरिका, स्पेन, पोर्तुगाल वगैरे प्रांतांत मेंढया बर्‍याच पाळितात. या देशांतूनच बहुतेक कच्च्या मालाच पुरवठा होतो. यूरोपांत लोंकरीचा व्यापारधंदा फार पुरातन काळापासून चालत असून त्या धंद्याला अठराव्या शतकाच्या शेवटीं कापसाच्या व्यापारामुळें थोडा धक्का बसला. तथापि कापड विणण्याच्या यंत्रसामुग्रीचा १८ व्या व १९ व्या शतकांत जास्त प्रसार झाल्यानें हा धंदा जास्तच वाढला.
देश व हवामानपरत्वें हिंदुस्थानांत मेंढरांच्या अनेक जाती आढळतात. कांहीं कांहीं जातीचें मांस चवदार असतें व कांहींची लोंकर लांब व तलम असून मांच कमी प्रतीचें गणलें जातें. एकंदरींत पाश्चात्य देशांत मांस व लोंकर सुधारण्याकरितां जसे प्रयत्न करण्यांत आले आहेत तसे प्रयत्न इकडे इंग्रजी राज्य सुरु झाल्यापासून वेळोवेळीं परंतु जुजबी झाले व ते बहुतेक निरर्थक ठरले असें मे. ऑलिव्हर साहेब, सुपरिंटेन्डट पशुवैद्यक खातें संयुक्त प्रांत हे आपल्या सन १९१५ सालीं प्रसिद्ध केलेल्या मेढयांच्या सुधारणेसंबंधीं प्रयोगाच्या हकीकतींत लिहितात. ते म्हणतात 'बिकानेर, बुंदेलखंड, मथुरा वगैरे ठिकाणीं मेढयांच्या उत्पत्तीला हवामान योग्य असून त्यांची लोंकरहि बरी असते. गेल्या १०० वर्षांत ऑष्ट्रेलियन मेंढरांतजी सुधारणा दिसून येते त्यांचे पूर्वज हिंदुस्थानांतील माद्या व केपकॉलनींतील नर होत. व हल्लीची सुधारलेली जातहि ऑस्ट्रेलियांतील मादी व मेरीनो नर यांची संतति आहे' इ.स. १९१२ सालीं संयुक्तप्रांतांत प्रयोगास सुरुवात होऊन न्यूझीलंड व ऑस्ट्रेलिया या देशांतून नर आणविले. देशी माद्य व वरील नर यांच्या अवलादींत लोंकरींतच सुधारणा झाली आङे. पहिल्या कातरणीची २॥ पौंड पर्यंत लोंकरनघते व दुसर्‍या कातरणीची ३॥ पौंड पर्यंत भरते. २ वर्षांच्या मेंढीपासून ५-६ पौंड लोंकर मिळते. देशी मेंढीपासून १॥ ते २ पौंड लोंकर निघते. बांडा, मथुरा, अलहाबाद, मुरादाबाद, मिर्झापूर येथें प्रयोग सुरु आहेत. इकडे ग्रेडिंगची पद्धतच स्वीकारिली पाहिजे. कारण परदेशांतील मेंढे इकडे टिकत नाहींत. वरीलप्रमाणेंच अफगाणिस्तानाकडील डुम्बा मेंढा आणून देशी मेंढयांशीं पुणें फार्मावर संकर करण्याचे प्रयोग करण्यांत आले. त्यांच्या अवलादींत मांस सुधारुन शिवाय कांहीं अंशीं लोंकरहि लांब व तलम झाली होती. अहमदनगर येथें इ.स. १८९३-९४ च्या सुमारास व्हेटरिनरी कॅप्टन मॉर्गन साहेब यांनीं बहुचिस्तान, राजपुताना, उत्तरसिंध व ऑष्ट्रेलियातील मेरिनो जातीच्या मेंढया व नरआणून दक्षिणेंतील मेंढया सुधारण्यासाठीं प्रयत्न केले व ते बरेचसे सफल जाले होते असें सन १८९५ सालच्या ऍग्रिकल्चरलेजर नंबर १८ यांत नमूद केलें आहे.
धनगर लोक मेंढयांचे कळप घेऊन उघाडीच्या दिवसांत पिके निघाल्यावर लागवडीच्या भागांत नेतात. मेंढरांनां दिवसभर इकडे तिकडे फिरून चारितात व रात्रीं तीं शेतकरी लोकांच्या शेतांत जाळयांत (वागरींत) कोंडितात. यानें शेतांनां खत-मुताचा फायदा होतो. व त्याचा मोबदला धनगरांनां शेतकरी लोक धान्याच्या रुपानें देतात.
मेंढी फळल्यापासून पांच महिन्यांनीं विते व तिला एकच कोंकरूं होतें. ओरिसा प्रांतांत कटकच्या आसपास मेंढीची एक जात आहे, तिला मात्र एखाच वेळीं दोन कोकरें होतात.
मेंढींचें वजन सरासरीनें ४० ते ५० पौंड असून त्यांस सुमारें २० ते ३० पौंड मांस असते. साधारण मेंढयाची किंमत ३।४ रुपये असून उत्तम तयार केलेल्या मेंढयाला ५।६ रुपये पडतात. तयार केलेल्या मेंढयाचें वजन ६०।७० पौंड असून त्यांत ३५।४० पौंड मांस असतें. मेंढयाच्या मांसाचा रंग मारबल कागदासारखा असल्यास तें उत्तम व चवदार गणलें जातें. ह्यांत मांस व चरबी समप्रमाणांत असतात.
मेंढरांची लोंकर कापण्यापूर्वी सुमारें ५।६ दिवस त्यांनां चांगलें धुतात. त्यांनां धुतल्यानें लोंकरींतील वाळू, माती, घाण वगैरे निघून जाते. प्रत्येक मेंढीपासून दर वर्षी सरासरीनें १॥ पौंड लोंकर मिळते व ती उत्तरगुजराथेंत काठेवाड व मारवाडांत २ पौंड पर्यंत भरते. वर्षांतून मार्च व आक्टोबरांत अशी दोन वेळां कातरणी करतात. मेंढयांनां पाश्चात्य देशांत अनेक तर्‍हेचे त्वचारोग होऊन त्यांच्या अंगावर उवा, लिखांसारखेहि बारीक कीटक होतात. तितके हिंदुस्थानांत होत नाहींत.
हिंदुस्थानांत डोंगरी व मैदानी अशा दोन्ही भागांत मेंढयाचा पुष्कळ भरणा आहे व त्यांत अनेक जाती आहेत. त्यांपैकीं कांहीं जातींची लोंकर बरीच चांगली असते. उदाहरणार्थ काश्मिरी, डुंबा (काबुली), पंजाबी, राजपुताना, पाटणा, कोइमतूरी, म्हैसुरी इत्यादि.
मेंढयांची उत्तम रीतीनें पैदास व्हावी म्हणूनपुढील गोष्टी लक्षांत ठेवाव्या (१) पैदासीसाठीं निवडक मेंढया व जातवान नर ठेवावेत ४०-५० मेंढ्यांनां एक या प्रमाणांत नर ठेवावे. (२) कळपांत नियमितकाळीं एक महिनाभर नर सोडावा. तो कळपांत नेहमीं राहिल्यास मेंढया सर्व वीत राहातील व कोंकरें अयोग्यकाळीं झाल्यास त्यांनां चारापाण्याची वाण पडेल व त्यांची मृत्युसंख्या वाढेल. नर कळपांत सोडला म्हणजे लहान माद्या वेगळया करुन चाराव्या. (३४) मेंढया पांच महिने गाभण राहतात हें लक्षांत ठेवून त्यांनां नर द्यावा. (४) वीण जाल्यावर सर्व निरुपयोगी व म्हातार्‍या मेंढया काढाव्या व त्यांनां चांगलें खाणें घालून त्या तयार करुन विकून टाकाव्या. त्याचप्रमाणें जे नर विकावयाचे असतील त्यांनां खच्ची करुन तयार करावें म्हणजे चांगली किंमत येईल. (५) मेंढी सुमारें १॥ वर्षाची झाल्यावर तिला नर दाखवावा. पुढें ती ६ वर्षांची होईपर्यंत बच्चे देत राहील. (६) मेंढयांपासून खत, लोंकर व किंमत यांचा फायदा घ्यावयाचा असल्यास त्यांनां चांगले खावयास घातलें पाहिजे. रोज थोडीशी पेंड, हरभरे, मका, गव्हांचा भुसा, कडधान्यांचें भूस व थोडेसें मीठ देत गेल्यास मेंढया लवकर तयार होतील. वरील फायदे त्यांनां नुसतें माळरानांत चारून होणार नाहींत.(७) चांगली लोंकर असलेल्या जातींत (पाटणा, कोइमतूर आणि म्हैसूरी) सुधारणा घडवून आणण्यास पुष्कळ जागा आहे. त्यांची लोंकर व मांसहि सुधारेल. या तिन्ही जातींच्या नरांचा व गांवठी (देशी) माद्यांचा संकर केल्यासहि पुष्कळ खार्यभाग होईल. शंभर मेंढया पाळण्यास चरणावळ व राखणावळ मिळून खर्च सुमारें १६५ रु. येऊन खत, लोकर व मेंढयाविक्री मिळून उत्पन्न ३१५ रु. होतें.
शेळया- शेळी ही गरिबाची गाय होय. तिचें दूध लहान मुलांनां व अशक्त माणसांनां पसंत करितात. शेळी बहुधां दुधासाठीं व तिच्या मांसासाठीं पाळितात. शेळी एक शेरापासून अडीच शेरांपर्यंत दूध देते. शेळींचें दूध औषधी समजलें जाते. क्षयी मनुष्यास तें फार उत्तम कारण शेळी सर्वप्रकारचा झाडपाला खाते. शेळीच्या जातींत क्षयरोग होत नाहीं असें वाग्भटादि आयुर्वेदाचार्यांचें मत आहे व तें अलीकडे पाश्चात्य डॉक्टरहि कबूल करुं लागले आहेत. पंजाबकडे बकर्‍यांच्या केंसाच्या दोर्‍या, बसण्याचीं तरटें, धान्य सांठविण्यासाठीं पिशव्या वगैरे करितात. चामडयाचीं बुकें बांधण्यास, हातमोजे करण्यास, व इतर हरतर्‍हेच्या कामाला त्याचा उपयोग होतो, लेंडया व मूत यांचा खताकडे चांगला उपयोग होतो. शिंगाच्या मुठी वगैरे करतात. बोकड (नर) मुद्दाम चांगलें खावयास घालून तयार केल्यास त्याचें चार महिन्यांत ७० ते ८० पौंड वजन भरतें व त्यापासून ४० ते ५० पौंडपर्यंत मांस मिळतें.
शेळयांचे स्वतंत्र कळप पाळीत नाहींत. शेळीची जात साधारपणें चपळ व तरतरीत असल्यामुळें ती मेंढयांच्या कळपांनां चालना देण्याकरितां १०० मेंढरांमागें सुमारें ८ ते १० शेळया ठेवितात. शेळी पांचसहा महिन्यांनीं फळते व पुढें दहाबारा वर्षेंपर्यंत बच्चे देते. ती पांच महिने गाभण रहाते. ठेंगण्या जातींत बारा महिन्यांत २ पासून ६ पर्यंत बच्चे होतात. उंच जातींत हें प्रमाण कमी असतें. शेळीस दर खेपेस १ ते ३ करडें होतात.
शेळीची किंमत साधारणपणें ३।४ रुपये येते. करडाला आठ-बारा आणे पडतात. चांगल्या दुभत्या शेळीला ८ ते १२ रुपये व कित्येक शेळयांस वीस रुपयेहि पडतात खच्ची केलेल्या बोकडाला ३ ते ५ रुपये किंमत पडते. याच्या चामडयाची किंमत १ ते १॥ रुपया येते. व कमावलेल्या चामडयाची किंमत १॥ ते २ रुपये होते.
मद्रासच्या दक्षिणसेस शेळयांचा रंग तांबूस असून जों जों कर्नाटकांत (दक्षिण महाराष्ट्राकडे) जावें तों तों तो जास्त काळा आढळून येतो व शेळया आकारांत लहान असतात. परंतु जों जों उत्तरेकडे जावें तो तों त्या मोठया, केसाळ, उठावदार, उंच व मोठया कानाच्या असतात. जबलपुराकडील शेळया मोठया व सुंदर असतात. दिल्लीकडील शेळयांचे कान तर फारस लांब व अगदीं लोंबते असतात.
शेळीची जात समुद्रसपाटीपासून तों थेट १३००० फूट उंची पर्यंतच्या भागांत आढळते. रानटी जात आशियामायनर, इराण, अफगाणिस्तान, बलुचिस्तान व सिंधप्रांतांत आढळते. ही जात मोकळया व थोडी झाली असलेल्या डोंगरावर कळप करुन रहाते. यांच्या चामडयाचा रानटी लोक पाणी व पीठ ठेवण्याकरितां पिशव्यांसारखा उपयोग करतात.
शेळयांच्या माणसाळलेल्या जातीपैकीं अंगोरा, काश्मिरी आणि सीरिया या मुख्य असून त्या त्यांच्या मऊ केंसाबद्दल प्रसिद्ध आहेत.
